منظومه ی اجمالی عروض

 

(منظومه‌ ی اجمالی عروض)

 

ای کـه خــواهــی در سخـن گـویـا شــوی
شــاعــــری ، شــوریـــده و شــیدا شــوی

 

بـــــایــــد آمـــــوزی ، (فـنـــــون وزن) را
کــــه بـــوَد بســیـار ، در آن نکـتــــه هـــا

 

(وزن) اگــر چــه ابـتـــدای شــاعــری‌ست
گوش کن اکنون که گویم (وزن) چیست؟

 

شش (مُصوّت) هسـت (کوتاه) و (بلنــد)
گــر بــدانــی چیـست ، گـــردی سربلنـــد

 

( اَ ) ـ ( اِ ) ـ ( اُ ) با هم همه کوتاه هست
( آ ) و (ایـ) و (او) بلنـــد و دلکـش است

 

سـه هجـــا داریــم (کــوتـــاه) و (بلنـــد)
وآن دگر باشـد (کشـیده) ، چون کمنــــد

 

چـون (کشـیده) ، قـابل (تقطیـع) نیـست
بگـذر از آن تا ( هجــا) دانی که چیـست؟

 

هـر صـــدایــی کــه رسـد بـر گــوش مـــا
هســت در (تقطیـــع) ، عـنــــوان هجـــــا

 

چون (هجــاهــا) را (نمـــادی) نیز هسـت
این (ــ) بلنـد و این یکی (U) کوتاه است

 

(مـن) بلنـــد و (مــا) بلنـــد و (او) بلنـــد 
(بِــه) وُ (کــِه) کــوتــاه ، در یـادت ببـــند

 

تــا بـــدانـــی وزن ایــن اشعــــار چیست
(رکــن) آن در زیــر شعــــر مــولــوی‌ست

 

"هــر کسی از ظــنّ خــود شـد یـــار مـن"
فـــاعــلاتـــن ، فـــاعــلاتـــن ، فـــاعـــلـن

 

هســت وزن (مثــنوی) ایــن (رکـــن) ‌هـا
کــه بـــوَد (معیـــار سنجـش) ، نـــزد مــا

 

نـــام اوزان عـــروضــی ، (بحـــر) هسـت
که از آن‌هـا هرچـه‌ات گــویــم کــم اسـت

 

نـــام (بحــــرِ) مثــنوی ، بــاشد (رَمـَـــل)
کــه بـــوَد شــیرین ‌تــر از قنـــد و عســل

 

هســت ارکـــانــش (مُسَـدّس) در شمــــار
رکـــن آخـــر هسـت ، محــذوف و قصــار

 

هسـت (دَه بحـــر) دگـر بشنو چــه هسـت
 کـه بـه راحـت، مـی‌تــوان آری بــه دسـت

 

(مُجتَث)است و (مُنسَرح) وآنگه (خفیف)
هم (بسیط) و هم (سریع)است ای‌ظریف!

 

هم (تقـــارب) هم (مضــارع) هم (هَـــزَج)
هم (رَجَـــز) هم (مُقتضب) شـد رج به رج

 

(رکــن اوزان) ، نیــــز بـــاشــد در شمـــار
مختلـف ؛ آن را بــه گـــوش جـــان سپــار

 

هـم (مُسـَدّس) هـم (مُثـَـمّن) نیـــز هسـت
که (زحــافــاتـش) ، مــلال انگیـــز هسـت

 

🔲

 

بعــد از ایـن‌ هــا (اختــیار شـاعــری) ‌ست
گرچـه گــاهــی (اضطــرار شـاعــری‌) ست

 

آخـــر مصـرع چــه (کــوتـــاه) و (بلنـــد)
یـا (کشـیده) ؛ آن (هجــا) گــردد (بلنـــد)

 

(قــافیــه) تکـــرار اگــر شــد نـــاگـــزیـــر
بگـــــذر از تقصــیر عـــــذرم ، ای خبــــیر

 

(خــوانـش اشعـــار) را ، بـــایــد درسـت
اینــک آمــــوزیــــد ، از (بـیــت نخسـت)

 

گــاه باید خــوانــد بـا (تخـفـیــف) نیـــز
آنچــه می‌بــاشــد (مُشـدّد) ای عـــزیــــز

 

گــاه هــم (طبــق ضــرورت) ، در بیـــان
خــوانـده می‌گــردد (مشـدّد) ، واژگـــان

 

گـاه حــرفِ ســاکـِـنِ (ت) مثل (چیست)
می‌شود (ساقط) که گـویی هیـچ نیست

 

همچنـین (دو سـاکِــن) از بعـــدِ (بلنــــد)
گاه (یک) (ساقط) شود بی چون و چند

 

مـی‌تــوان بیــنی دریـن مصــرع ، عیــان
(کــارد) را کـه گشــته ساقـط ، (دال) آن

 

یـا ‌شــود (ادغــــام) ، بعضــی واژگــــان
در تـلفـــظ ، کــه ‌شــود (در آن) ، (دران)

 

یـا که (خــواهــر) وقت (تقطیــع) کــلام
طِبق خوانش هست (خــاهـــر) والسلام

 

اولیــــن رکـــــن (فَعــَــــلاتـــــن) تــــوان
(فـــاعــــلاتـــن) گــــردد ای آرام جــــان!

 

طِبــق ضـربــاهنــگ خـــاص شعــــرهــــا
می‌شـود تقطیــع ، هـــر گـــونــه هجـــــا

 

حــرف (نــون سـاکنــه) بعـــد از (بلنـــد)
خــارج از (تقطیــع) ، هسـت ای هوشمند

 

مثل (جان) و(این) و(آن) و هرچه هست
جمله از (تقطیــع) شعــری (ساقط) است

 

هست (تسکیـن) قــاعــده ، کــه می‌تـوان
(دو هجــا) کـه هست (کــوتـه) همــزمـان

 

(دو هجـــا) را (یک هجـــا) اِعمـــال کــرد
تـا کــه (دو کــوتــاه) ، گـردد (یک بلنـــد)

 

(قلـب) یعنـی: (جـــا بـه جـــایی هجــــا)
کــه بــوَد مخصـوص بعضـی (رکــن ‌هــا)

 

کــه شـود : (مُفــتـعـــلن) ، (مفـــاعـــلـن)
یــا شود : (مَــفــاعـــلـن) ، (مفــتـعـــَلـن)

 

بعـــد از آن (اِشــباع) بـــاشــد در زبــــان
کـه بـه شـدّت می‌شود (کــوتـه) ، بیـــان

 

مثــل حــرف (کــه) که بی‌شک در هجـــا
هست (کوته) ، دان (بلنـد)ش مثل (کـا)

 

بعــد هـم (ابــدال) ، نــوعـی دیگــر است
در خصوص (سـه هجــــای) آخـــــر است

 

کــه (فَعَــلُن) می‌شـود (فــع لُــن) عــزیــز
بیش ازیـن با خـود مکــن جنـگ و سـتـیز

 

زآنکـــه هـــرچـــه بـــوده لازم، گفـتـــه‌ام
گـــوهـــر (بحـــر عـــروضـی) ، سفتـــه‌ام

 

تــا همین ‌جـا را اگـر خـــوانـــی بـه جـِــدّ
می‌شــوی در شعـــرگـــویـــی ، مسـتعـــد

 

وزن را (ساقی) بــه نظــــم ســاده گفــت
غنچـــه ی (وزن عــــروضـی) را شکفــت

 

گــر کــه هســتی طــالــب شعــــر وزیـــن
باش ازین خـرمـن به همت خـوشـه‌چیــن

 

سید محمدرضا شمس (ساقی)
https://t.me/arozghfie